Июнь 26 — наркотиктерге удур демисел хүнү
Хайлыг кара хамчыкка хайыралдыг чуртталгаңар алыспаңар
Бүгү делегейде наркотиктерге удур демисел хүнүн 1987 чылда тургускан. Ынчан-на бөмбүрзектиң кижилеринге улуг хора чедирип турар наркотик деп бүдүмел кижилерни хөйү-биле кара аспаанче киирип, улуг айыылды тургузуп эгелээн.
Оон бээр 30 ажыг чылдар дургузунда наркотикке удур кандыг ажылдар чоруттунмаан дээр. Ынчалза-даа когун үзер хамаанчок, ол хоранны бодунга ажыглаар кижилерниң, ону кылып, садып-саарар кижилерниң саны улам дам көвүдеп турар. Ооң ужурундан хоойлуну шыңгыырадып, хосталгазын казыдып шиидер хуусаазын улгаттырып, демиселди күш-телдирген. Бо хүнде наркотиктер ажыглап турарларның ортумак хар-назыны 13-14 хар болуп турар.
Бо кара хамчык бистиң бичии Тывавысты база оюп эртпээн. Бак чүвеге дүрген алзыычал, өөрениичел, өттүнүүчел бис. Хоойлуну күштелдирип, тудуп-хоругдап турда-ла, кезевес, чылдан чылче конопля чашпанын хоойлуга удур кылып, садып-саарып турганы дээш дыка хөй эр-херээжен кижилер херекке онаажып турар.
Кижиниң мага-боду, угаан-медерелинге күштүг салдар чедирер химиктиг бүдүмелдер болгаш эм-таң аймаан наркотиктер деп адаар. Ол бүгүнү ажыглап турар кижи чоорту наркотиктер чокка шыдавас апаар. Түңнелинде «наркомания» деп аар аарыг тыптыр. Наркотиктерни ажыглаан тудум, кижиниң мага-боду чаңчыга бээр. Организмде доктаамал солчуп турар ажыктыг бүдүмелдер аразынче наркотик шургуп киргеш, мээниң ажылын будап каар. А кажан наркотиги организм иштинге эвээжеп эгелээрге «сыйлыышкын» деп аарышкылыг, хилинчектиг байдалга таваржып, наркоман кижи суларап, дидиреп, чемге хөөн чокталып, уйгузу чидер. Шыдажыр арга чок баш аарыы, мага-ботту сый шаап турган дег аарышкылар тыптып, сөөк-даяк, эът-шыңган, чүстер ыстап аарыыр, ижин-шөйүндү курлуп, кустурар, суг-дер дүжер, далар-тыртар, карак чажы сыыладыр төктүр дээш, хилинчекти көре бээр. Каракка үен-даян чүүлдер көстүп, мее-медерели албаарап, аарышкы, коргуушкундан чүнү-даа үүлгедип болур.
Наркомания халдавырлыг аарыглардан артык нептерээчел. Ону чайын ховуда чыдыг чашпан үнүп келгенде кылып турарын билир болгай бис. Ооң доозуну безин тыныш органнарынга, организмге кончуг хоралыг. А тенек аныяк-өскен канчап баар эвес дээн байбаң сеткили-биле боттарынга ону ажыглаза канчаарыл, ада-ие?
Ооң тевиинге аныяктар дүрген алзыр, сөөлгү барып багай түңнелге чедирер. Арага, таакпы, наркотиктер тевии-биле чуруттунган хоозун каас делегейже киреринче далашпа! Ооң орнунга эш-өөрүң-биле эдержип, езулуг кадык, чараш амыдыралдың агымынга эштип-шымнып чорааны-ла дээре. Хөй шимченип, танцы-сам, спорт-биле өңнүктежип, чараш чүүлдерни сонуургап чорууру эң ылаңгыя чуртталганы чаа эгелеп чоруур аныяктарга улуг аас-кежикти чаяар. Багай чүүлдерге алзыычал, бодунуң күзелин чедип албас кижи дээрге-ле бурунгаар сорулга чок, бо чуртталгада эки кылыптар чүүлү чок кижи-дир.
Кижи бүрүзү оода бажың-балгадында девискээрин долгандыр конопля чашпанын аштап-узуткап, назы четпээннер хову-шөлде чашпан ууштап, тыртып, школаларда багай салдарлыг кижилер «насвай» дээн чергелиг хоралыг бүдүмелдер үлеп садып турар болза, кыдыынга тоомча чок артпайн, чагып-сургап чугааны чорудары азы чогуур черлерже дыңнадыры — келир салгалдарның кадык кижилер болуп өзеринге, тыва нацияның чырык делегейге узун оруун уламчылаарынга киирген үлүүңер болур.
Алимаа САРЫГ-ЛАМА,
нарколог эмчи.