Арагалаар чорук амгы үеге чедир бистиң ниитилеливисте чидиг айтырыг болуп артпышаан дээрзин шупту билир бис. Ооң бир көргүзүкчүзү – Республиканың наркология диспансериниң сан-чурагайлары. Ынчангаш арагалаар чорук-биле холбашкан респуббликада байдалды Республиканың наркология диспансериниң улуг эмчизи Ульяна Камбаевна Биче-оол-биле чугаалажыр-дыр бис.
Ульяна Камбаевна, бо хүннерде республикада арагалаар чорук-биле холбашкан байдал кандыг болуп турар ирги?
Сөөлгү 2 чылда бүгү делегей коронавирус аарыы-биле чидиг демиселди чорудуп турганы-биле холбаштыр өске аарыглар-биле ажыл кезек үелерде барык чоруттунмайн турганын билир болгай бис. Бистиң эмнелгевис база ол коргунчуг хамчык-биле демиселге идепкейлиг киржип, бир дугаар обсерватор кылдыр, ооң дараазында ковид госпиталы кылдыр ажылдап турган бис. Ынчалза-даа боттарывыстың харыылаар ужурлуг аарыг улузувусту база кичээнгей чокка арттырбайн, ол-бо өске эмнелгелерниң оран-саваларынга кыстынып тургаш, ажылывыс чорудуп турган бис. Ынчангаш ниитизи-биле наркологтуг аарыгларга хамаарышкан ниити көргүзүглеривис улус өскерлиишкиннер чок арткан, алкоголизм азы наркоманиядан аараан кижилер хөй чылдар дургузунда эмненир, эмчи хайгааралындан уштунмас база болур болгай.
Бо хүннерде нарколог эмчилерниң хайгааралының адаанда 4 муң ажыг кижи бүрүткелде турар, оларның барык 80 хуузу — араганың хайынга алыскан улус болуп турар.
Ол үш муң ажыг арагадан аараан кижилер дээрге чүгле эмнелгениң бүрүткелинде кирген кижилер болгай, херек кырында байдал оон-даа нарын ирги бе?
Маңаа чугулалап тайылбырлап каар чүүл бар. Кудумчуда эзирик кылаштажып чоруур кижи бүрүзү алкоголизмден аараан болбас. Хөй-ниити, чону, чуртунуң мурнунда харыысалга чок, хостуг үезин шын чарып билбес, культуразы, кижизидилгези чавыс болганындан арагалап чоруур кижилер аравыста хөй. Ол улус араганы ижип-ижип, соксап каар, арагадан хамаарылгазы чок кижилер болур. Оларны аарыг кылдыр санавас, ынчангаш оларга нарколог эмчиниң дузазы хереглеттинмейн турар. Шак ындыг кижилер-биле чагып-сургаар, кижизидер дээн хевирлиг ажылдарны чорудары негеттинип турар. Маңаа хөй-ниитиниң, чоок кижилериниң ролю улуг болур ужурлуг.
А араганы организми негеп туруп бээр, арага чокка шыдавас апаар аарыг байдалда чеде берген кижи-биле эмчилер, психологтар ажылдаар ужурлуг. Алкоголизм чадазы чеде бээри кижи бүрүзүнге аңгы-аңгы болур, аарыг улустуң аразында кудумчуга чалчыттынып кылаштап турган эзириктер-даа туруп болур, анаа элээр ажылдап хүнзээш, кежээ бажыңынга ижип алыр кижилер-даа бар. Ынчангаш чугулалап айтып каар чүүлүм – нарколог эмчилер арагадан аарый берген азы арага ишкениниң түңнелинде кадыкшылынга хора чедирген аарыг кижилер-биле ажылдаар. Аңаа немей арага ижеринден кичээндирип, профилактика ажылын коллективтер, организациялар, чон-биле чорудуп турар бис.
Силерниң айтырыыңарга эглип келир болза, ийе, сан-чурагайларда байдал чүгле бистиң эмнелгеге келген улуска хамааржыр. Эмчиниң бүрүткелинче кире бээрге янзы-бүрү шаптараазыннар тургустунуп болур дээш, нарколог эмчиже барбайн турар кижилер база эвээш эвес дээрзи чугаажок.
Нарколог эмчиниң бүрүткелинче кире бээрге кандыг шаптараазыннар тургустунуп келирил?
Чолаачылаар, боо-чепсек эдилээр эрге ап шыдавайн баар, эрге-хоойлу камгалаан органнарга ажылдаары болдунмас, өске харыысалгалыг ажылдарже кирери база болдунмайн баар дээш оон-даа өске. Ынчалза-даа эмчи хайгааралынче кире бээрге-ле ол-ла деп база болбас, эмнедип алгаш, эмчиниң доктааткан үезинде арага-дары ишпейн, эмчиге барып хынадып, чурумнуг чоруп турар болза, наркологтуң бүрүткелинден уштуп кааптар болур. Кижиниң кадыы кончуг, араганың аспаандан уштунап алыры бир дугаар ээлчегге турар ужурлуг. Араганы-ла тиилеп алза, артканын оон кижи боду аайлап-башкарып алыр болгай.
Силер эмнелгеңерде чүгле боттарының күзели-биле келген улусту эмнеп турар болгай силер, албадал-биле эмнедир арга чок болуп турар бе?
Ийе, бистиң чуртувуста кандыг-даа аарыгдан эмнээрде, аарыг кижиниң эмнедиринге чөпшээрежип турар саазын-документ херек. Шаанда Совет Эвилели турда өске хоойлу-дүрүмнер турган, ынчан албадал-биле эмнедип болур турган болгай, амга дээр чонувус ону сактыр хевээр арткан, туткаш эмнедип каапса дээр. Бир талазында хоойлу-дүрүм аайы ындыг, өске талазында арага, наркотиктерден хамаарылгалыг апарган кижиниң ол хамчыктан езулуг адырлып алыр дээн күзели эмнээшкинниг чедиишкинниг болурунга дузалаар. Эмнедип алыр күзели чок кижи-биле бистиң эмчи психологтарывыс база чогуур ажылды чорудуп турар, ынчалза-даа олар кижи бүрүзүн эмнедир кылдыр сургап шыдавайн баргылаар. маң А аарыг кижи боду арагадан адырлып алырын күзевес болза, канчаар-даа эмнеп каарга, катап ижип алыр болуру ында.
Албадал-биле эмнеп болур таварылгалар турар – чүгле суд шиитпири-биле.
Оон аңгыда назы четпээннер эрге-ажыктарын камгалаар комиссия арагалаар ада-иелерни албан эмнетсин деп ши итпир үндүрүп болур. Ынчалза-даа бо удаада база ада-ие боттарының күзели-биле эмнелгеге келген турар ужурлуг. Тыва чон ажы-төлүнге аажок болур болгай, ынчангаш дыка хөй таварылгаларда ажы-төлүн хавыртып алырындан корткаш, келгеш эмнедип алыр болгулаар.
Номчукчуларга чүнү сүмелеп болур силер?
Араганы анаа-ла эзиртир суксун кылдыр “базынчактап” бодаан херээ чок – ол канчаар-даа аажок хоралыг дайзын. Бир кижи чыл-чылы-биле ижип чорааш, аарый бээр болза, бир кижи каш удаа “хөглеп-хөөрежипкеш” араганың аспаанче кире берип болур. Ынчангаш хостуг үени арага чокка шын ажыктыг кылдыр эрттирип өөренирин кижи бүрүзүнге күзээр-дир мен. А бир эвес, нарколог эмчиниң азы психологтуң арга-сүмези херек апарза, телефон дамчыштыр билип ап болур: 5-35-80, 8-963-253-0875. Бичии уругларга база элээди назылыгларга база аңгы телефон ажылдап турар 8923-596-3484.
Интервью бергениңер дээш четтирдивис.
Шончалай Ховалыг.